Pisaliśmy już o tradycjach i potrawach wigilinych na świecie, m.in. w Europie, Azji, Australi, Afryce, na Antarktydzie oraz w obu Amerykach, dziś zapraszamy do lektury Tradycje i potrawy wigilijne w Polsce.

Na wigilijnym stole powinno znaleźć się 12 postnych, bezmięsnych dań (kiedyś uważano że ich liczba powinna być nieparzysta – 7, 9, 11), pochodzących z pól, wód i lasów. A każda z nich ma przypisany do siebie symbol:

• groch – płodność i siły witalne,
• gryka – dostatek i przyjaźni domowników,
• jęczmień – siła,
• kapusta – dostatek,
• kutia – zdrowie i powodzenia temu, komu rzuciwszy nią o sufit przyklei się do powały,
• mak – spokój i dostatek w rodzinie,
• miód – miłość, szczęście i bogactwo,
• orzechy – zdrowie i mądrość,
• owies i żyto – urodzaj,
• pszenica – pieniądze,
• ryby – siła i zdrowie,
• suszone owoce – szczęście, płodność, bogactwo i zdrowie.

Jednak jak Polska długa i szeroka, co dom to obyczaj. Już sam barsz czerwony w każdej rodzinie smakuje inaczej – u jednych robi się go z buraków gotowanych, u innych z kiszonych, u jeszcze innych z dodatkiem suszonych grzybów a u niektórych w ogóle nie ma barszczu, za to są np. zupa rybna, grzybowa z łazankami, kwaśnica z grzybami czy zupa jęczmienna. Tak samo sprawa ma się z uszkami (z grzybami albo… śledziami!) czy pierogami (z kaszą gryczaną i twarogiem, wędzonymi śliwkami, bryndzą).

Z własnego życia Ładniejsza pamięta:

• u dziadków zupę rybną (obowiązkowo z pływającą w niej rybią głową do późniejszego „wycyckania” przez najstarszego w rodzie (sic!)), kutię i kluski z makiem,
• u rodziców barszcz z grzybowymi uszkami, groch z kapustą (specjał taty), fasolę jasiek z masłem (specjał mamy),
• u znajomych ze Śląska zupę grzybową z łazankami i słodką moczkę,
• u rodziny Sliniejszego pierogi z suszoną śliwką oraz uszka z pasztetową.

Do kanonu polskich dań wigilijnych na stałe weszły już m.in. barszcz z uszkami, smażony karp, postna kapusta z grzybami (zamiast bigosu bo ten zawiera mięso), pierogi z kapustą, śledzie na różne sposoby, kompot z suszu oraz… garść specyfików na trawienie. Ale czy zastanawialiście się kiedyś skąd dokładnie pochodzę te dania?

Kresy

Zupa rybna, barszcz z grzybowymi uszkami, zupa grzybowa z łazankami, zupa migdałowa (podana z rodzynkami i ryżem), smażony karp, szczupak, zapieczony w cieście francuskim pasztet z rybich wątróbek, ryba w galarecie, owsiany kisiel i kutia. Do tego lwowski strudel galicyjski oraz wileńskie rolmopsy i uszka smażone na patelni.

Pogórze, Górny Śląsk, Opolszczyzna, Podkarpacie, Wielkopolska

Grochówka, zupa konopna, zupa z brukwi, zupa grzybowa z gałuszkami, zupa z maku z jagłą, zupa fasolowa z suszonymi owocami, zupa z siemieniem lnianym i pęczakiem, żur z owsa. Do tego kluski z makiem lub sokiem z kiszonej kapusty, smażone grzyby, ziemniaki ze śledziem, kasza z suszonymi owocami, duszony w piwie karp, kapusta z grzybami. Z deserów to makówki, moczka (budyń z pokruszonych pierników, zalany kompotem z porzeczki z dodatkiem bakali), piernik z marcepanem i słodkie kamyki.

Mazowsze

Ziemniaki (w postacie puree zmieszanego z makiem), grzyby z kapustą, żurawinowy lub owsiany kisiel oraz jaglana kasza z olejem. Z kolei w Warszawie ryby (w tym karp, ryba w galarecie, rybne kotleciki z groszkiem, rybna zupa, szczupak w chrzanie) do tego zapiekanka z ryżu, puree z warzyw, migdałowy mleczny kisiel, ciasta oraz kompot.

Pomorze

Barszcz (podawany jest z grzybowymi pierożkami lub kluseczkami), zupa z suszonych owoców, bigos (bez mięsa), grzyby (grzyby z kapustą, grzyby w białym sosie) oraz ryby (karp smażony lub podany w sosie czosnkowym), pstrąg w migdałach oraz śledzie (zarówno marynowane jak i w śmietanie). Na deser makowiec, piernik i kaszubska drożdżówka – przepis na nią znajdziecietu: klik, a więcej o kuchni kaszubskiej przeczytacie tu: klik.

Podlasie

Barszcz (przyrządzony z żytniej mąki), gryczana kasza w sosie z grzybów, jagła, nadziewana kapusta, pierogi (w wersji wytrawnej z soczewicą, grzybami, siemieniem lnianym i słodkiej ze śliwkami, jabłkami) oraz kluski z makiem. Na deser kutia, kisiel z owsa, hałuszki i racuchy. Na szczególną uwagę zasługują też tzw. łamańce z makiem, czyli masa makowa z bakaliami, w tym orzechami, suszonymi owocami i miodem, serwowana z drożdżowymi paluszkami/ciasteczkami. Przepis na nie oraz na świąteczny kisiel owsiany i hałuszki znajdziecie tu: klik.

A co z tradycją?

Adwent

Adwent to czas, w którym rolnicy przerywali prace w polu i przenosili się do domów. Tam kobiety przędły wełnę i darły pierze na pościel, młodzi kawalerowie dokazywali pannom na wydaniu a wszystkim tym zajęciom towarzyszyły snute w przy kominku opowieści o dawnych czasach, duchach i strzygach.

Boże Narodznie i Wigilia

Boże Narodzene u Słowian było czasem Godów (trwały od świąt do dnia Trzech Króli), podczas których czcili oni narodziny boga Słońca. Od IV wieku n.e. jest to święto upamiętniające narodziny Jezusa. Zaczyna się od Wigilii (co z łaciny oznacza czuwanie) i kolacji wigilijnej (zwanej też Gwiazdką) do której wolno zasiąść wraz z pojawieniem sie na niebie pierwszej gwiazdki i po przełamaniu się opłatkiem. Wigilię poprzedza 40 dniowy post przestrzegany w czasie adwentu. W Kościele katolickim obchodzi się ją 24 grudnia (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim), z kolei w Kościele ormiańskim 5 stycznia, a w grecko-katolickim 6 stycznia (zgodnie z kalendarzem juliańskim). Po jej zakończeniu rodziny udają się na pasterkę. Z kolei Boże Narodznie to czas spędzany z rodziną, bliskimi, wypełniony smakołykami i ogólnie pojętym odpoczynkiem, bowiem w Boże Narodznie nie wolno pracować, z wyjątkiem prac koniecznych do utrzymania domowego inwentarza. Ostatni dzień świąt, czyli 26 grudnia to dzień wesoły, jego patronem jest święty Szczepan, dodatkowo w kościołach święci się owies pod wiosenny wysiew.

Dekoracje

Na drzwiach domów wieszano zielone wieńce, co miało chronić domowników przezd złymi duchami. W Beskidach górale dodatkowo wieszali w oknach zielone gałązki drzew oraz zioła, które miały chronić ich przed spiskującymi z diabłem babrulami, czarownicami i guślorkami. Wierzono, że kolor czerwony symbolizuje miłość, moc i że odstrasza złe duchy. Z kolei zielony kolor symbolizował życie. Szklane bombki stały się popularne dopiero w XIX wieku, kiedy w 1889 roku wymyślił je i opatentował pan Dupond, a ich produkcją, na nazwijmy to masową skalę zajęli się niejacy Kirchner oraz Grobner.

Sianko, świeca i dodatkowe nakrycie

Symbol ubóstwa Chrystusa, układane pod białym obrusem, czasem jest też formą dekoracji prezentów. Na stole z kolei układa się kilka zielonych gałązek i stawia świecę, którą zapala się wraz z pojawieniem się na niebie pierwszej gwaizdki. Nie może zabraknąć też dodatkowego nakrycia, w zależności od domu przewidziane jest ono dla niezapowiedzianego gościa lub zmarłego przodka.

Chionka

Jej historia sięga czasów pogańskich, kiedy nazwano ją podłaźnikiem, bowiem wieszało się ją pod sufitem czubkiem w dół, a do dekoracji używano pierników, jabłek a nawet pisanek (sic!). Dopiero w XV wieku, w Niemczech pojawiła się choinka jaką znamy dziś – ustawiona w centralnym miejscu domu, ozdabiana orzechami, świecami, ręcznie wykonanymi ozdobami a później też bombkami.

Mikołaj, Gwiazdor, Aniołek

Prezenty dzieciom przynosi Mikołaj, jednak nie w każdym zakątku Polski, np w Małopolsce jest to Aniołek, na Górnym Śląsku to Dzieciątko, w Wielkopolsce, na Pomorzu i Kujawach jest to Gwiazdor. Dodatkowo w centralnej Polsce przychodzi Wilii, który niegrzecznym dzieciom wręcza rózgi. Kiedyś prezenty przyjmowały formę łakoci, pierników, orzechów, suszonych owoców i były wręczane tylko dzieciom. Dziś… sky is the limit.

Kolędowanie

Kiedyś wspólne kolędowanie, zwłasza na Warmii, Kaszubach i Pomorzu odbywało sie już podczas adwentu, ludzie przebierali się w stroje ze słomy i chodzili od domu do domu śpiewając i częstując dzieci słodyczami. Najstarsza polska kolęda pochodzi z XIV wieku. Powstawały one w klasztorach oraz na dworach, na ogół pisane przez anonimowych autorów. Na świecie, oprócz tematów biblijnych zawierają również wzmianki historyczne, patroityczne czy społeczne i śpiewane są w rytmie poloneza, mazurka, ballady a nawet rocka! Dziś liczba polskich kolęd przekracza pół tysiąca, a najpopularnieszą z nich jest „Oj, Maluśki, Maluśki, Maluśki…„.

Jasełka

Wzorowane na średniowiecznych misteriach Franciszkanów, stworzone przez św. Franciszka z Asyżu, przedstawiały historię Narodzenia Pańskiego. I to Franciszkanie jako pierwsi wprowadzili do swoich przedstawień ruchome figury. Z czasem ich organizatorzy przestali kurczowo trzymać się Bibli, a w jasełkach pojawiły się postacie m.in. karczmiarza, Żyda, Cygana oraz żołnierza. Dzisiaj najpopularniejszym przedstawieniem jasełkowym jest napisane przez Lucjana Rydla „Betlejem polskie„

Szopka betlejemska

Jej ustawianie, podobnie jak Jasełka zapoczątkowali Franciszkanie. Kiedyś zawierała ona jedynie postać Dzieciątka Jezus, Maryję oraz Józefa. Dziś są one o wiele bardziej rozbudowane, a ta najsłynniejsza wystawiana w Krakowie to szopka krakowska, w kształcie kościoła Mariackiego.

Życzenia

Pierwsza świąteczna kartka z bożonarodzeniowymi życzeniami wysłana została w 1842 roku, w Wielkiej Brytani przez 16-letniego Williama Maw Egley. Rok później 1000 sztuk kartek zaprojektował John Calcott Horsley, na prośbę dyrektora Muzeum Wiktorii i Alberta sir Henry’ego Cole’a. Z kolei do Ameryki pierwsza karta zawitała w roku 1875, a wysłał ją wrocławianin Louis Prang. Na dobre zwyczaj ten rozpowszechnił się dopiero w okresie międzywojennym, a w Polsce dopiero pod koniec XIX wieku, zaczynając od Galicji.

Zwyczaje i wróżby

• przy wigilijnym stole powinna zasiąść parzysta liczba osób, nieparzysta liczba zwiastuje bowiem chorobę lub śmierć kogoś w rodzinie,
• do Wigili należy zasiąść z czystym serecem (bez waśni i uraz),
• myśliwego, który w Wigilię upoluje zwierzynę będzie przez kolejny rok strzegł św. Hubert (patron myśliwych),
• by zapewnić pomyślność domownikom, w Wigilię jako pierwszy próg domostwa powinien przekroczyć mężczyzna,
• by zapewnić szczęście i bogactwo sobie, w Wigilię trzeba zajumać sąsiadowi (sic!) jakiś drobiazg by następnego dnia móc go oddać,
• o północy w Wigilię zwierzęta przemawiają ludzki głosem.

Wigilijne wróżby dla singielek

• jeżeli dziewczyna wyciągnie spod obrusa zielone źdźbło siana to wyjdzie za mąż jeszcze w tym samym roku (jeżeli żółte – będzie musiała poczekać kolejny rok, a poczerniałe oznacza staropanieństwa),
• pod cztery talerze należy włożyć osobno czepek (czy kąpielowy z basenu też się liczy?), wianek (w zimie… no spoko), chleb i sól, ta która wyciągnie czepek najszybciej z całej reszty wyjdzie za mąż, wianek oznacza staropanieństwo, chleb szczęście a sól smutek,
• dziewczęta na kartach piszą imiona chłopców, po czym chowają je pod poduszkę, by na następny dzień wylosowac imię przyszłego męża.

Inne nasze wpisy z serii Boże Narodzenie na świecie:

Boże Narodzenie na świecie – Azja
Potrawy wigilijne na świecie – Azja
Bożonarodzeniowy chlebek ze Sri Lanki
Boże Narodzenie na świecie – Australia, Afryka, Antarktyda
Potrawy wigilijne na świecie – Australia, Afryka, Antarktyda
Jollof rice – wigilijne danie z Afryki
Boże Narodzenie na świecie – Ameryki
Potrawy wigilijne na świecie – Ameryki
Domowe ciasteczka imbirowo-miodowe
Boże Narodzenie na świecie – Europa
Potrawy wigilijne na świecie – Europa
Włoska babka Panettone

Tradycje i potrawy wigilijne w Polsce – źródła: eskk.pl, podlaskie24.pl, pomorskie.naszemiasto.pl, „Święta Bożego Narodzenia – praktyczny przewodnik„.

Więcej naszych przepisów znajdziecie tu: klik. I na naszym Instagramie. Inne ciekawe kulinarne tradycje i święta tu: klik.

Tradycje i potrawy wigilijne w Polsce